شریعتی معمار فکری انقلاب

شریعتی معمار فکری انقلاب

کدام شریعتی؟

محمد کیانوش‌راد- استاد دانشگاه و نماینده مجلس ششم

١- همواره می‌توان به هر شخصیتی بر اساس منش و روش شخصی او نگریست و در پایان مدال «خدمت» یا «خیانت» به او داد یا باید در ساحت اندیشه‌ای وی تامل کرد و به اظهارنظر پرداخت. 

این قاعده در مورد دکتر علی شریعتی هم صدق می‌کند. افزون بر این، در حوزه اندیشه نیز همیشه آن‌گونه که متداول است باید سیر تطور سنی و اندیشه‌ای فرد را در نظر داشت. می‌توان به «شریعتی‌های مختلف» توجه کرد یا به یک قرائت واحد در طول عمر یک اندیشه‌ورز یا فعال سیاسی را توجه کرد. همچنین توجه به وجوه مختلف فکری او و پرهیز از تک‌بعدی‌دیدن شخصیت، امری ضروری است. پررنگ‌کردن یک ساحت فکری و نادیده‌گرفتن ساحت‌های دیگر می‌تواند قضاوت ما را به بیراهه بکشاند. شریعتی را باید در زمره احیاگران و نواندیشان دینی دانست. 

همه احیاگران در زمانه خود بر یادآوری ابعاد فراموش‌شده یک مکتب یا ایدئولوژی تکیه می‌کنند. شریعتی در «پدر، مادر ما متهمیم» بر بعد مبارزه‌جویانه اسلام تأکید می‌ورزید یا از کثرت سنت‌های دینی که مانع از درک عمیق از دین شده بود، به انتقاد می‌پرداخت. او در قامت یک نواندیش دینی در مقابل سؤال‌های جدید، به‌روزسازی دین و ارائه تصویری نو از آن را برای پاسخ‌گویی لازم می‌دانست.

٢- شریعتی مبارزی فرهنگی- سیاسی بود، بدین‌معنا که به عنصر آگاهی در تحولات اجتماعی، بهای بسیار می‌داد. او با توجه به تحولات تاریخ معاصر ایران از جمله مشروطه و ملی‌شدن نفت، حرکت‌های مردمی بدون پشتوانه آگاهی را حرکت‌هایی می‌دانست که در صورت پیروزی می‌توانند به‌سادگی و به سرعت در خلاف مسیر خواسته‌های اولیه خود حرکت کند.

 به همین جهت شریعتی با وجود آنکه در برخی از گفتارها همچون «حسن و محبوبه» از حرکت مسلحانه برخی از مبارزان به صورت ضمنی حمایت می‌کرد اما هیچ‌گاه اعتقادی به حرکت مسلحانه و نظامی در مبارزه نداشت، به همین دلیل، هم در میان مبارزانی که معتقد به «تئوری فنا» در مبارزه سیاسی بودند و هم در بین چهره‌هایی که سعی در گسترش مبارزه مسلحانه داشتند به یک اندازه مخالف داشت. او مشی سیاسی مبتنی بر آگاهی‌بخشی به عنوان حلقه واسط میان روشنفکران و مردم را دنبال می‌کرد که امروز درستی نگاه شریعتی در این بخش به اثبات رسیده است. استقلال‌خواهی، آزادی، عرفان و برابری، دینداری و دموکراسی البته با ملاحظه دموکراسی در چارچوب نظام مکتبی مدنظر او، از دیگر وجوه مورد علاقه این متفکر مبارز است.

٣- نگاه انتقادی امروز به شریعتی گاه ناشی از درک‌نکردن شرایط زیست این روشنفکر دینی است. امروز کسانی که در دوران مبارزه در «برج عاج» نشسته بودند و از دور هم دستی بر آتش نداشتند، در زمره منتقدان وی قرار گرفته‌اند و شریعتی را متهم می‌کنند که افکار چپ را به نام اسلام به خورد جوانان می‌داد. 

درحالی‌که افرادی که کمترین آشنایی با روح اندیشه و افکار او دارند، زیبایی این روح و اسلام‌خواهی را نمی‌توانند از نظر دور بدارند.

 در میان چهره‌های سیاسی پیش از انقلاب یا روشنفکرانی که علاوه بر شناخت در میان همگنان خود، در بین توده‌های مردم نیز از محبوبیت گسترده برخوردار شدند، می‌توان به دکتر مصدق و دکتر شریعتی اشاره کرد. به همین دلیل شریعتی را «معلم انقلاب» نامیدند؛ چون در خیزش اجتماعی مردم ایران نقش اساسی ایفا کرد و توانست معادله را پیش از انقلاب به سود جریان مذهب‌خواه تحصیل‌کرده تغییر دهد و محیط دانشگاه‌ها را دگرگون کند. 

پیش از این بزرگانی چون مرحوم مهندس بازرگان در این مسیر کوشیده بودند اما موج شریعتی در دانشگاه از جنس دیگری بود که به باور نگارنده، دیگران را به دنبال خود کشاند. تأملی شتاب‌زده در میان موضوعاتی که طرح آن توسط دکتر علی شریعتی در جامعه ایران صورت گرفت، پیشتازی این چهره آگاهی‌بخش را نشان می‌دهد. امروز اگر این سؤال مطرح شود که چه نیازی به شریعتی و روش سیاسی و فکری او وجود دارد، می‌توان گفت که به روح و روش شریعتی همچنان محتاجیم. به فهم نو از دین و به احیاگری در این حوزه همچنان نیازمندیم. حرف اساسی شریعتی بدون آنکه بخواهیم به صورت تک‌تک آنها را موردارزیابی قرار دهیم، تأکید بر قابلیت دین در دنیای جدید برای حل مشکلات انسان است. 

امروز جامعه ما همچون گذشته در پی آزادی، آگاهی، عرفان، برابری و برادری است و این مسائل اصلی نسل امروز ماست. تلاش شگرف، بلندپروازانه و جسارت‌آمیز دکتر علی شریعتی برای یافتن پاسخ‌های مناسب به دغدغه‌های دنیای جدید، پیش‌روی ماست و ما همچنان به این موتور محرک پرتوان نیازمندیم.