30 تیر از دیدگاه دکتر احمد بنی جمالی استد دانشگاه

30 تیر از دیدگاه دکتر احمد بنی جمالی استد دانشگاه

تحلیلی بر 30 تیر در پاسخ های احمد بنی جمالی به «اعتماد»:پیروزی بزرگ، شمارش معکوس


نویسنده: محسن آزموده

    تجربه نهضت ملی و کودتا بیش از آنکه مجالی برای تصفیه حساب های سیاسی و به محاکمه کشیدن این و آن باشد، فرصتی برای گفت وگو در مورد پیچیدگی ها و الزامات گذار به دموکراسی و دانستن قدر موقعیت ها است
     از هر منظری بنگریم، 30تیر سال 1331 نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است، انتخابات مجلس هفدهم به دلایل مختلف متشنج شده است، روز 25 تیرماه 1331 دولت دکتر مصدق که کوشیده نفت را ملی کند و با این کار جلوی قدرت بین المللی زمانه اش یعنی بریتانیا ایستاده و گام های موثری در تداوم مشروطه خواهی و محدود کردن قدرت سلطنت برداشته حالاپس از رد درخواست انتقال وزارت جنگ به دولت توسط شاه محمدرضا شاه پهلوی جوان استعفا می دهد. شاه قوام السلطنه، رجل قدرتمند و پر نفوذ را بر سر کار می نشاند، قوام اعلامیه معروف و جنجالی «کشتیبان را سیاستی دیگر آمد» را منتشر می کند. گروه های سیاسی و اجتماعی مخالف خشمگین به خیابان ها می ریزند، تظاهرات به خون کشیده می شود، قوام استعفا می دهد و مصدق بار دیگر بر مصدر دولت می نشیند، بار دیگر دولت تشکیل می دهد و این بار با وجود این پیروزی موقتی گویی در مسیری سراشیب قرار می گیرد، شرکا و رفقای قبلی حالاسهم خواهی می کنند، شکاف ها نمایان می شود، مذاکرات بیش از پیش طاقت فرسا شده است، پیرمرد خسته شده است، منش و روشش گویی تغییر کرده است، این بار دولت کمی بیش از یک سال دوام می آورد، بعد از ناکامی کودتاچیان در وقایع 9 اسفند، این بار در 28 مرداد دولت مصدق ساقط می شود و فصلی تازه از تاریخ این مرز و بوم آغاز. این تنها روایتی ساده و ظاهری از کل ماجراست. درباره وقایع آن سال ها البته کم نوشته نشده است، هر نسلی تاریخ گذشته اش را باید از نو بنویسد. نگرش امروز نیز به 30تیر، از منظر و مرآی یک ایرانی مقیم در سال 1393 بدان ماجرا می نگرد، اگرچه نباید چنان که دکتر احمد بنی جمالی در پرسش و پاسخ حاضر تاکید می کند، در این بازخوانی، اقتضائات زمانه را فراموش کند و دچار کژخوانی بشود. دکتر بنی جمالی، استاد تاریخ پیش از این کتاب «آشوب: مطالعه یی در زندگی و شخصیت دکتر محمد مصدق» را نگاشته است.
    
    در 30تیر چه اتفاقی افتاد؟ چه اتفاقاتی به 30 تیر انجامید؟ آیا مصدق در درخواستی که از شاه داشت قانونی عمل می کرد؟
    30تیر محصول واگرایی گسترده دهه 20 و رادیکال شدن روندهای سیاسی کشور بود. بن بست مذاکرات نفتی که نتیجه سازش ناپذیری دو طرف و دست بالاداشتن جناح های رادیکال در تهران و لندن بود، سبب شد مصدق خسته از لاینحل ماندن مذاکرات و توطئه های داخلی و به خصوص ناکامی در کسب اکثریت مجلس 17 و نیز دادگاه لاهه یک باره درخواست لایحه اختیارات ویژه از مجلس و سپس درخواست کنترل وزارت جنگ از شاه و با مخالفت شاه استعفای خود را اعلام کند. البته درخواست اختیارات ویژه از مجلس بی سابقه نبود و قبل تر هم نخست وزیران و وزرا از جمله خود مصدق و قوام یا وثوق الدوله چنین اختیاراتی گرفته بودند. مشکل جایی بود که به دلیل تنزه طلبی و اهمال مصدق مجلس 17 از دست رفته بود و اکثریتی وجود نداشت که حامی مصدق باشد.
    
    نقش قوام در این واقعه چه بود؟ آیا چنان که آقای شوکت در کتابش می گوید قوام در این واقعه بیشتر مغبون نبود؟ در اعتراضاتی که در این واقعه رخ داد، نقش گروه های مختلف چه اندازه بود؟ به عبارت دیگر نقش گروه ها و احزابی چون حزب توده، جبهه ملی، طرفداران آیت الله کاشانی و... در 30 تیر چه اندازه بود؟ خود مصدق چه نقشی در این واقعه داشت؟
    در ظاهر امر 30 تیر محصول اشتباهات سیاسی قوام در برآورد غلط از فضای سیاسی کشور به چالش کشیدن مخالفان سیاسی، اطمینان زیاد به حمایت های شاه و طرف های خارجی، اصرار در بی اهمیت انگاشتن افکار عمومی بود که البته درست هم هست. ولی در یک برداشت کلان تر 30 تیر نقطه اوج جنبش توده یی دهه 20 و به ویژه پس از نهضت ملی بود که خشم خود از وضعیت نابسامان اقتصادی هرج و مرج ناامنی فشار خارجی را بیروون ریختند. البته گروه گرایی، سیاست طایفه یی، پوپولیسم تمام عیار گروه ها و نبود احزاب منسجمی که مطالبات مردمی را سازماندهی کنند نیز باعث می شد کنش سیاسی رادیکال شود. به هر حال 30 تیر باعث شد مصدق خسته و ناامید از حل مشکلات داخلی و خارجی بر خلاف میلش دوباره به قدرت برگردد: این را نمی خواست ولی در بازگشت مصدق دیگری شده بود. شور و حمایت عمومی او را به هیجان آورده بود و البته همه نیروهای درون جبهه ملی و توده مردم را. مطالبات رادیکال شده بود و دیگر انعطاف طرف خارجی را کافی نمی دانست در حوزه داخلی هم رهبران جبهه هریک سهم خود را طلب می کردند و البته که مصدق نیز دیگر اهل امتیاز و سهم دادن نبود به کسانی که به هر حال در 30 تیر نقش داشتند. 30 تیر هم یک پیروزی بزرگ و هم شمارش معکوس تشدید اختلافات و شکست نهضت ملی بود، وقایع پس از 30 تیر مسیری تراژیک بود: رد شدن پیشنهاد ترومن چرچیل، ادامه بحران اقتصادی، تنش میان مصدق و کاشانی، مخالفت مجلس با تمدید اختیارات مصدق، توطئه های دربار، فعال شدن سرویس های امنیتی امریکا و انگلیس، استیضاح دولت و بالاخره رفراندوم انحلال مجلس همگی نشانه های حرکت نهضت به سمت نقطه صفر بود. با هیجان عمومی به حرکت درآمده پس از 30 تیر دیگر نه امکان حل بن بست نفتی بود و نه امکان مصالحه میان رهبران جبهه، چه رسد به مصالحه با مخالفان!
    
    آیا می توان 30تیر را نقطه عطفی خواند که پس از آن خط کشی ها و مرزبندی های داخلی درون جبهه ملی بیش از پیش روشن شد؟ به عبارت دیگر بعد از 30 تیر و به واسطه آن بسیاری از گروه های داخلی جبهه ملی مشخصا به سهم خواهی از دستاوردهای آن پرداختند و همین به بالاگرفتن شکاف ها میان ایشان انجامید.
    30تیر قطعا باعث پیچیدگی بیشتر روندهای سیاسی در داخل و رادیکال شدن فضا شد. شرایط عمومی هم البته مساعد بهبود اوضاع و شکل گرفتن روندهای سیاسی حل منازعه نبود. واگرایی رو به تشدید هیچ محصولی جز واکنش ارگانیک به تمرکز سیاسی و تجمیع منابع قدرت نداشت و از این حیث اصرار مصدق به افزایش اختیارات را هم می شود درک کرد. شرایط عمومی کشور و مرحله تاریخی خاص از حیث توسعه سیاسی که ایران در آن قرار داشت مساعد گذار به دموکراسی یا لااقل فرآیندهای سیاسی مصالحه گرا نبود. مرحله یی که هر دولتی که در ایران بر سر کار می آمد چاره یی جز تمرکز قدرت نداشت. این البته به معنای توجیه رژیم دیکتاتوری نظامی پس از کودتا نیست بلکه فقط توجه به ساختارها و روندهای موجود است. از طرف دیگر نهضت ملی را نمی شود تافته جدا بافته یی از روندهای عمومی در منطقه و جهان بدانیم. باید به خاطر داشت که شکست نهضت ملی و کودتای 28 مرداد قطعه یی از زنجیره سقوط دموکراسی های نوپایی بود که از زمان جنگ جهانی دوم در آسیا، آفریقا و امریکای لاتین بر سر کار آمدند اما به دلیل آماده نبودن شرایط داخلی، نداشتن تجربه دموکراسی و نهادهای مناسب و نیز حل نشدن بحران دولت ملت و تجمیع منابع قدرت نتوانستند گذار به دموکراسی را انجام دهند و نهایتا در اثر منازعات داخلی و به ویژه ملاحظات ناشی از جنگ سرد که باعث حمایت امریکا و غرب از رژیم های اقتدارگرا می شد طی حدود 15 سال اکثر این دموکراسی های نوپا با کودتای نظامی مواجه و ساقط شدند، پدیده یی که به دومین موج برگشت و به سقوط دموکراسی های کم رمق دهه 1940-1955 میلادی معروف است.
    
    در نهایت اینکه آیا 30 تیر به عنوان یک واقعه یا رخداد تاریخی در درازمدت و میان مدت و کوتاه مدت دوره (به تعبیر مکتب آنال) پیامدی داشت و آن پیامد یا پیامدها چه بود؟
    به نظر می رسد تجربه نهضت ملی و کودتا را زمانی بهتر می شود، فهمید که آن را در بستر منطقه یی و بین المللی اش قرار دهیم و هم به الزامات دوره تاریخی که ایران از حیث توسعه سیاسی در آن به سر می برد، توجه کنیم تا تجربه نهضت ملی و کودتا بیش از آنکه مجالی برای تصفیه حساب های سیاسی و به محاکمه کشیدن این و آن باشد، فرصتی برای گفت وگو در مورد پیچیدگی ها و الزامات گذار به دموکراسی و دانستن قدر موقعیت ها باشد.